Харуул Алтай - Д.Гармаа
Зохиол бичигдсэн түүх:
Зохиолын онцлог:
Товч үйл явдал:
Зохиолын дүрүүд
Гол дүрүүд
Бадам буюу Мадаам
Чой ноёны ганц охин, Чингисийн угсааны гүнж, эрх танхи дураараа. Үүнийхээ үйлээр хайрт Равдан, эцэг ноён, эх хатнаасаа хагацан, муу хүний үгэнд итгэн, Цагаан байшингийн хүүхэн болохоо шахна. Харин хувь заяаны эргүүлэг үү гэлтэй Франц ноён Бордье түүнийг олж, нутаг руугаа зорьсноор харийн нутагт 40 жил амьдран, эцэст нь нутагтаа ирж, энэ л газар усандаа шингэх ёстойгоо ухаарна.Хаян
Сумын намын үүрийн дарга, ард олныг эвлэлдэн нэгтгэх, хамгаалах чин хүсэлтэй. Тэрхүү хүслээ гүйцээж, төөрч будилан, мухар сүсэг бишрэлд автан, нутгаа орхин, хилийн дээс давсан ардыг хамгаалан тэмцэж, эх нутагтаа эргүүлэн авчирна.Равдан
Баадай ноёны өргөмөл ганц хүү. Бадамд үнэнхүү хайраа өгч, түүний төлөө унасан Алтай, угаасан Булган голоо орхин, харийн нутгийг зорино. Гэвч хятадын цэрэг болж, улмаар тэндээсээ оргон, Бадамыг эрэн хайгаад үл олно. Эцэст нь 20 жил Бадамыг хүлээн, үнэн хайр сэтгэлийн гашуун зовлонг биеэрээ элээнэ.Аюурдоо ламбагуай
Булган голын ард иргэдийг “Хар чоно”-оос гаралтай хэмээх сүсэг бишрэлээр нь далимдуулан, итгэн үнэмшүүлж, харь нутгийн босго давуулна. Түүнийг зовж зүдэрч явахад нь хятадын Банчин Эрдэнэ гэгээн ивээн тэтгэсэн дүрээр эрхшээлдээ оруулан, гар хөлийн хүн болгож, монголчуудыг эрхшээхийг зориход золионы нь хүн болсон байдаг.Туслах дүрүүд
Чой ноён, ахайтан
Чингис хааны удам хэмээн олон зарц барлагуудаар өргүүлэн, нутгийн ноён ахайтан явсан хүмүүс бөгөөд ардын засгийн дараа эрх мэдэл нь сулрахад ардын засагт хорсон, эрх мэдлийн төлөө шунан, харь нутагт одож, эцэст нь хөрөнгө чинээ бүхнээ дээрэмдүүлэн, амь тэмцэн нутагтаа эргэн ирнэ.Жан Бордье ноёнтон
Францын цэргийн жанжин, хятадын цэргийн зөвлөх. Бадамыг хөлдөж үхэхийн даваан дээр байхад нь олж, орос танилдаа хүргэн тэнхрүүлнэ. Эцэст нь Бадамыг гэх сэтгэлдээ дийлдэн түүнийг Цагаан байшин хэмээх дууч эмсийн хүрээлэнгээс олж, хамт нутаг руугаа явна. Анд хорхойтойн эрхээр сүүлийн том ангаа хийхээр 40 жилийн дараа монгол нутагт хөл тавина.Цэвэлмаа
Бадам гүнжийн аягач, ардын засгийн үйл хэрэгт итгэдэг тэрбээр Бадамаас хагацсанаас 40 жилийн дараа сумын эмнэлэгт түүнтэй уулзан, гэртээ дагуулан ирж, Равдангийн үнэн сэтгэл хийгээд түүнтэй сүүлийн 20 жил ханилан суусан гэм нүгэлтэй хүн би гэж ярина.Баадай ноён
Равдангийн өргөсөн эцэг. Хошуу тамгын үед үнэнч байсныхаа хариуд тайж хэргэмээр шагнуулдаг. Ардын засгийн үед ч үнэнчээр зүтгэн, зөв үнэн байхыг бусдад сургасаар амьдарсан хүн.Хорлоо авгай
Равдангийн төрсөн эх. Таван хүүхдийнхээ хамт тарвага зурамхан эргүүлж, ганц үнээ, таван ямаагаа хариулан аж төрнө.Раазан өвгөн
Нутгийн ард олны тариа будааг тарин ургуулж, аж амьдралаа залгуулна. Тариа будаагаа үерт автуулах вий хэмээн зүтгэхдээ бусдад хорлогдон, хятадын шоронд яргалуулан зовно. Эцэст нь Дүгэр олсноор нутгаа тэмцэн ирнэ.Сүрэн
Раазан өвгөний охин, Дүгэрийн сэтгэлт бүсгүй. Аавыгаа олон хоног эрж хайлцаад, эцэст нь эцгийнхээ үйл хэргийг үргэлжлүүлж, ард олныг хохироохгүй хэмээн тариан талбайг нь арчлан зүтгэнэ.Дүгэр
Эцгийн худал үгэнд үнэмшин, Сүрэнгээсээ салж, харийн нутагт ирнэ. Гэвч цаг үеийн байдлаас болж, уулынхантай нийлж, дээрэм тонуул хийж яваад, хятадын шоронгоос Раазан өвгөнийг олно. Ийнхүү эцэстээ ардын засгийн нөхөдтэйгөө нийлэн, нутгаа зорин ирнэ.Сампил
Нутгийн баян чинээлэг хүмүүсийн нэг, Дүгэрийн аав. Мухар сүсэгтэй, худал үгэнд итгэн, харь орныг зоривч зовж зүдрэн, тэндээ бусдын гарт үрэгддэг.Авирмэд
Эвлэлийн үүрийн дарга, ширүүн түргэн зантай ч ардын засаг, ард түмнийхээ төлөө гэсэн чинхүү сэтгэлтэй.Амарзаяа лам
Мэргэний хийдийн бусад лам нарын адил хятадын хилийн нутаг руу нүүвч үнэн санаа нь нутагтаа тул Булган голдоо эргэн ирнэ.Жүгдэр
Амарзаяагийн шавь. Бусдын гар хөл болж, ард олон, эх орноо зарж идэх гэсэн Аюурдоо мэтийн лам нарыг нууцаар мөшгөж, үнэн мөнийг илчилнэ.Цорж лам Жанцан
Аюурдоогийн гар хөл болж, юу л хий гэснийг нь хийнэ. Эцэстээ Хятадад ирснийхээ дараагаар л ард түмнийхээ сүсэг бишрэлээр тоглон, зовлон зүдүүр амсуулж буйгаа ойлгоно.Ли Инч
Хятадын цагдаагийн дарга, харгис түрэмгий. Бадам гүнжээр тоглон, эцэст нь цагаан байшингийн хүүхэн болгохоор зарж орхино. Аав ээжийг нь үхсэн, Равданг ч буудуулсан мэтээр хэлж, түүнийг мэхэлнэ.Шэн Ши Цай
Гоминданы хөдөөгийн цэргийн штабын даргаТөлөвхаан
Баян хасаг. Хүүгийнхээ үгэнд орж, нутгаа орхин нүүнэ.Азамат
Төлөвхааны том хүү. Казахын захирагч Чакирханы ойрын нь хүн. Аюурдоогийн үгээр бүхнийг хутган үймүүлэгч.Өвгөн Капар
туйлын ядуу, хасаг эр, баян Төлөвхааны мал хариулсаар, хэдэн хүүхдээ өсгөсөн. Хожмоо Төлөвхааныханд шахуулан, тэдэнтэй хамт нүүдэллэдэг.Чиндэг залан
Бичиг үсэгтэй, хошуу тамгын үед эрх мэдэлтэй явсан учир ардын засагт хорсоно.Зохиолын хэл
Зохиолын дүрслэх ур маяг
Үг хэллэг:
Тайлбар:
Талын дугаар:
Зохиолын үг хэллэг
Үг хэллэг:
Тайлбар:
Талын дугаар:
Бэлгэдэл
Тогтолцоот үзэл: “Эрт нэгэн цагт хоёр омог хоорондоо дайтаж, Алтай ханыхаа өвөрт багтахыг байгаад сүүлд Харууд хэмээх овгийнхон болсон хэсэг нь мануусын дээд овгийг хүйс тэмтэрч, ах дүү хоёр л үлдсэн гэдэг. Тэгэхэд тэр хоёр жаахан хүү чонын үүрэнд очиж, хар чонын хөхөөр хүн болж өндийгөөд, Чонос овог болсон түүхтэй”
Тайлбар: “Эрт нэгэн цагт хоёр омог хоорондоо дайтаж, Алтай ханыхаа өвөрт багтахыг байгаад сүүлд Харууд хэмээх овгийнхон болсон хэсэг нь мануусын дээд овгийг хүйс тэмтэрч, ах дүү хоёр л үлдсэн гэдэг. Тэгэхэд тэр хоёр жаахан хүү чонын үүрэнд очиж, хар чонын хөхөөр хүн болж өндийгөөд, Чонос овог болсон түүхтэй” /”Харуул Алтай” 79-р тал/ – Энэхүү домгийг нутгийн иргэд мэдэх тул Аюурдоо мэт муу санаатнууд “хар чоно”-оор далимдуулан, олон ардыг үгүй хийх эхлэл нь үүнээс үүсэлтэй болов уу. Хожим 40 жилийн хойно ч тэр. Бадам Алтайдаа ирээд “хар чоно” үзэн, ухаан алддаг. Тухайн үед ард олны сүрдэж бишрээд байсан тэрхүү “хар чоно” нь мөн чанартаа чоно, гэрийн нохой хоёрын эрлийз байж таардаг. Тэгэхээр уг домог анхнаасаа сайныг зөгнөөгүй мэт.
Талын дугаар: 79
Эшлэл
Монгол хүн харьд үхдэггүй!............. Тиймээ тийм. Монгол хүн харьд үхдэггүй. Учир нь гэвэл монгол хүн эх орноосоо өөр харь газарт хэзээ ч идээшдэггүй...
Тайлбар: Д.Гармаа ”Харуул Алтай”
Талын дугаар: 42
“Хүний хайр гэдэг дээлэн дээр унасан толбыг хусан арилгахтай адилгүй”
Тайлбар: Д.Гармаа ”Харуул Алтай”
Талын дугаар: 294
Хүнд хоёр янзын амьдрал буй. Нэг нь бол өдөр тутмын үзэж харж, алхаж гишгэж, идэж ууж, ажиллаж байгаа ердийн хүний амьдрал бөгөөд нөгөө нь бол сэтгэл санааны амьдрал болой.
Тайлбар: Д.Гармаа ”Харуул Алтай”
Талын дугаар: 388
Зохиолын орчин нөхцөл, цаг үе
Зохиолын орчин нөхцөл
Булган голын хөндий: Зохиолын бүхий л үйл явдал, гол шижим, хүмүүсийн хувь заяа энэ л газартай холбогдож, жаргал зовлон алин бүхнийг өөртөө шингээн, сайн мууг ялган дэнсэлсэн мэт.
Алтайн уулс: Алтайн уулсаа нөмөрлөн амьдрах ард олон, Алтайгаа гээд зорих нутгийн түмэн, Алтай минь гэж эцэст нь бодох Бадамын сэтгэл, Алтайдаа төрөөд Алтайдаа эцэслэх янгир ямаа бүгд Алтайнх ажээ.
Хятадын хил орчмын нутаг: Чингэл, Цагаан гол, Өрөнгө гол, Ховог Сайр, Урумч, Цонж зэрэг газруудад нүүж очсон Булган голынхныг бодож төсөөлсөн шиг нь сайхан амьдрал хүлээсэнгүй. Алтайгаа даван одсон шиг, амьдрал ч тэднийг тойрон одсон мэт.
Франц улс: Хатагтай Мадаам Бордьегийн 40 жилийн амьдрал энэхүү нутагт өнгөрчээ. Тэнд таарсан Лодой хэмээх зохиолч “эх орон нь” мэт Бадамд санагддаг. Харийн нутаг бол хэзээд харийнх байдгийг тэрхэн зуур түүнд ойлгуулах шиг.
Сумын төв: Мадаам буюу Бадам бие нь муудан энд ирснээр, түүний аягач байсан Цэвэлмаатай уулзан, эцэг эх, Равдан нарынхаа тухай, цаашилбал амьдралынхаа жинхэнэ үнэнийг олдог.
Зохиолын цаг үе
Зохиолд 1930-аад оны буюу ардын хувьсгалын дараах Ховдын Булган голын хөндий, Алтайн уулсын орчмын олон үндэстний аж амьдрал, нийгэм цаг үеийн байдал хийгээд 1970-аад оны цаг үе дүрслэгдэнэ. Мөн 1930-аад оны үеэр нутгаа орхин, хятадын хилийн нутаг рүү нүүсэн олон түмний ахуй байдал, зовлон бэрхшээлээс тухайн цаг үеийн тогтворгүй байдал, үймээн самуун тод харагдана.
Ардын хувьсгалын дараах арван жил буюу 1930-аад он: Баруун хязгаар буюу Ховд аймгийн булган голын хөвөө, Алтайн уулсын нутаг орчмын хүмүүсийн аж амьдрал, үүх түүх, амьдралын өнгийг харуулна. Сүсэг бишрэлээр далимдуулан олныг эзлэн авах гэсэн харь хүмүүсийн оролдлого, түүнээс ард түмнээ хамгаалах гэсэн ардын засаг.
Социализмын үе буюу 1970-аад он: 40 жилийн дараа нутагтаа ирэх Бадам. Шинэ цагийн өнгө төрх. Залуучуудын үзэл бодол, нийгмийн амар тайван байдал.